Sonsuzluk ve hiçliğin sanat eserlerinde temsili

Önceki iki makalemde olumsuzlardan bahsetmiştim. Bu defa içsel bir düşünüşe de sevk etmek için manevi bir yönde “sonsuzluk” ve “hiçlik” kavramlarının sanat eserlerindeki temsilini yazdım. Yani sanatçılar hangi duygu ve düşüncelerle sonsuzluğu ve hiçliği birlikte veya ayrı ayrı eserlerle yansıtmışlardır? Önce sonsuzluğun ve hiçliğin ne olduğunun cevabını aramak gerekir. Sonsuzluk tek başına tanımlanmaktan çok başka kavramlarla birlikte değerlendirilmiştir. Bu minvalde, felsefi, metafiziksel, bilgibilimsel, mantıksal, matematiksel, uzay, zaman, ahlaki, tanrısal, ruhsal, dini, tasavvufi, sanatsal ve estetik gibi açılardan farklı sonsuzluk ve hiçlik değerlendirmeleri mevcuttur. Sanatçılar da saydıklarım da dahil olmak üzere kendi sonsuzluk ve hiçlik anlayışlarını eserlerine yansıtmışlardır. Bu makalemde eser örnekleri etrafında sonsuzluk ve hiçliği irdeledim, sizler de bu eserler ve düşünsel olarak sonsuzluğu ve hiçliği değerlendirebilirsiniz.

SANAT ESERLERİNDE SONSUZLUK VE HİÇLİK

Maurits Cornelis Escher’in, resimlerinde sonsuzluğu ifade ettiğine dair görüşler olmakla birlikte, yine de resimlerini ilk defa görenler acaba bu hissi algılayabilecekler midir? Bu yüzden sanat eserlerindeki estetiğin, anlamın göreliliği gibi, sonsuzluk ve hiçlik de görelidir. Escher’in “Relativity” (Görelilik) ve “Infinite Staircase” (Sonsuz Merdiven), Yayoi Kusama’nın “Infinity Mirrors” (Sonsuzluk Aynaları), Vincent van Gogh'un “The Starry Night” (Yıldızlı Gece), Hiroshi Sugimoto’nun “Seascapes” (Deniz Manzaraları) eserleri görsel sanat örnekleridir.

Ancak bazı eserlerde hiçlik ve sonsuzluk birlikte yansıtılmaya çalışılmıştır. Sahne sanatlarında William Shakespeare’in “Hamlet” oyunu ve tirattaki “Olmak ya da olmamak” sözü, insanın sonsuz yaşam ve mutlak hiçlik arasındaki ikilemine dair güçlü bir temsiliyet olarak öne çıkmaktadır. Yanı sıra, Samuel Beckett’ın “Waiting for Godot” (Godot’yu Beklerken), Marina Abramović’in “The Artist is Present” (Sanatçı Mevcut) ve Pina Bausch’un “Café Müller” oyunları, sahnelenme biçimleriyle birlikte boşluk, sonsuzluk ve hiçlik anlamlandırmalarını içermektedir.

Müzik ve oyunu birlikte barındıran operalardan en eskisi Claudio Monteverdi’nin bestesi “Orfeo”, ölüm ve sonsuz yaşam arasındaki geçişi anlatırken, Giacomo Puccini’nin bestesi “Turandot”, insanın sonsuz bilgi ve aşk arayışını ifade eder, Philip Glass’ın bestesi “Einstein on the Beach” (Einstein Kumsalda) ise sonsuzluk fikrini zamanın döngüselliği ve mekânsızlık üzerinden işlemiştir.

John Cage’in “4’33” adlı ve süreli müzik sesinin olmadığı piyano eseri, süreli olması açısından sonsuzluktan çok aslında hiçliği yansıtan bir eserdir. Max Richter’in 8 saat süren bir uyku müziği “Sleep” (Uyku) ve Brian Eno’nun “Ambient 1: Music for Airports” (Ortam 1: Havaalanları için Müzik) de sonsuzluk hissine dair düşünülebilir. Minimalist tiyatro oyunlarıdanki gibi minimalist müzik örneklerinde de sonsuzluk ve hiçlik hissi birlikte veya ayrı yansıtılmaya çalışılmıştır. Arvo Pärt’ın “Spiegel im Spiegel” (Aynadaki Ayna), Steve Reich’in “Music for 18 Musicians” (18 Müzisyen için Müzik), György Ligeti’nin “Atmosphères” (Atmosferler) eserleri de müziksel döngülerle sonsuzluk ve hiçliği birlikte yansıtabilmektedir. Kendi deneyimimden bir örnekte, benim besteci yönümle yarattığım flüt ve piyano için eserimde flütteki ezginin hiç bitmeyecekmiş gibi devamlılık hissiyatı vermesi ve piyanodaki eşliğin tekrar eden döngüsü, eserin adını da ortaya çıkardı ve “Sonsuzluk” (Eternity) oldu. Bir Keman ve piyano eserimin adı ise “Boşluk” (Emptiness) ama buradaki hissiyatım tam olarak hiçlik değildi. Dolayısıyla boşluk diğer sanat eserlerinde kimi zaman hiçlik olsa da kimi zamanda değildir. Ancak yine de sanat eseri yaratıcıları, seslendirenler veya oynayanların yanı sıra, izleyici/dinleyici algısı, yorumu o andaki duygu durumuna göre farklı olabilir.

Sanat eserlerinde sonsuzluk ve hiçlik aslında sadece birer tema değil, varoluşsal bir sorgulamanın parçası olarak değerlendirilmelidir. Doğrudan eser örnekleri üzerinden belirttiğim üzere, görsel, işitsel ve dramatik sanatların hepsinde farklı tekniklerle boşluk, döngü, sessizlik, mekansızlık, yükseliş ve kayboluş gibi temalarla veya doğrudan eserlerin adlarında sonsuzluk ve hiçlik yansıtılmaya çalışılmıştır. Hiçlik aslında olmayanla ilgili olsa da sonsuzluk denilince canlılar hariç diğer şeylerin sürdürülebilirliliği de düşünülebilir. Özellikle sanatçılar öldüğünde eserlerinin varlığıyla yaşaması, sonsuzlukta varoluşu simgeleyebilmektedir.