Tarımda Milli Birlik Projesi: Yalın-Rant

Tarım ve Orman Bakanı, "Tarımda Milli Birlik" projesinden ilk kez Uludağ Ekonomi Zirvesi'nde söz etmiştir. Daha sonra kamuoyuna ve basına sızmış, ortaya çıkan tepkilerle proje sunuşu ertelenmiştir. Basına yansıyan içeriğine bakıldığında erteleme isabetli olup, tümüyle rafa kaldırılması da uygun olacaktır. Proje adında yer aldığı gibi bir birlik projesi olmayıp, milli de hiç değildir. Dünyada bir benzeri de yoktur. Projenin dayandırıldığı "yalın sistem veya üretim (lean system or manufacturing)" sanayi işletmelerinde uygulanan üretim tekniklerinin genel bir adıdır. Bunu Türkiye gibi güçlü ve büyük tarımsal yapısı olan bir ülkeye uygulamayı düşünme ancak, söz konusu sistemlerin mantığını dikkate almakla, bunu doğrudan uygulamak arasındaki farkı kavramamış olmakla açıklanabilir. Önerilen sistemin tam da göbeğine bir holding yerleştirme, Türkiye'de 1980 yılında başlatılan Batı dayatmalı tarımı yerli ve özellikle de yabancı çok uluslu şirketlere teslim etme anlayışının son noktasıdır. Şirkete "semerât (kısaca rant dedik)" olarak, Arapça kökenli Osmanlıca bir ismin verilmesi de belki karar vericileri etkilemek için kullanılmış bir parlatıcı olabilir.
Burada içerdiği kavramlardan hareketle yalın-rant ismiyle tanımladığımız proje önerisinin eleştirisini yapmanın proje kadar anlamsız ve yararlı olmayacağını düşünerek, tarımın temel sorunlarının çözümü için neler yapılabileceğini sıralamaya çalıştık.
✮ Türkiye tarımında, kâğıt üzerinde de olsa hâlâ tarımın sorunlarına çözümler getirecek kurum ve örgütlenmeler vardır. Tarım ve Orman Bakanlığı (TOB) öncelikle kendi teşkilatına sahip çıkmalıdır. Halen yürütülen, tarım arazilerinin amaç dışı kullanımının önlenmesi, mülkiyet sorunlarının çözümü, arazi toplulaştırılması gibi temel projelerin kısa sürede tamamlanması için ayrılan kaynaklar artırılmalı ve gerekirse tarım desteklerinin bir bölümü bu alana ayrılmalıdır.
✮ 1625 birim kooperatif 17 Bölge Birliği ve bir Merkez Birliği altında örgütlenmiş yaklaşık 907 bin ortağı ile Türkiye'de en güçlü ve yaygın kooperatif örgütü olan Tarım Kredi Kooperatiflerine tamamıyla konusunun dışında görevler yüklemek doğru bir anlayış değildir. Örgüt daha demokratik bir yapıda, asli görevi olan çiftçiye ayni ve nakdi kredi sağlama fonksiyonu üzerinde yoğunlaşmalıdır. Tarım desteklerinin önemli bir bölümü de bu örgüt kanalıyla çiftçiye girdi desteği olarak yönlendirilmelidir. Ziraat Bankası'nın geçmişte olduğu gibi, çiftçiye kredi veren, kooperatifin arkasında olma fonksiyonu güçlendirilmelidir.
✮ Ziraat Odaları en eski meslek örgütlerinden biridir. Türkiye'de halen 727 ziraat odasında 4,5 milyona yakın çiftçi kayıtlıdır. Her il ve ilçede seçimler ayrı yapılmaktadır. Ayrıca il bazında, ülke genelinde illerde 81 adet de İl Koordinasyon Kurulu bulunmaktadır. Ayrıca tarımsal bölgelere göre 9 Bölge Başkanlığı vardır. Ziraat Odalarının tabandan yukarı doğru demokratik olarak işleyen bir yapısının bulunmaması, kamu kurumu niteliğinin öne çıkması, meslek odalarının gelişmiş ülkelerde en önemli fonksiyonu olan politika oluşturmada etkinliğini yerine getirmesini engellemektedir. Tarımda yapılacak acil işlemlerden biri, bu meslek örgütünün tabandan yukarı doğru demokratik örgütlenmesini sağlamaktır. Bu arada tarımdan kaynak alan Ticaret Borsaları da yapılacak düzenleme ile Ziraat Odalarına bağlanmalı ve Türkiye Ziraat Odaları ve Borsaları Birliği oluşturulmalıdır. Bu çerçevede Türkiye'de vadeli işlemlere dayalı emtia borsaları kesinlikle oluşturulmamalıdır. Bu örgütlerin ne üretici ne de tüketiciye bir yararının olmadığı yalın bir gerçektir.
✮ 2004 yılında Üretici Birlikleri Yasası çıkarılmıştır. Birliklerinin kuruluşuna İlişkin yönetmelik 2005 yılında yürürlüğe girmiş ve birlikler kurulmaya başlanmıştır. TOB kayıtlarına göre 6 ürün grubunda 354188 kişinin üye olduğu 897 Birlik bulunmaktadır. Bazıları merkez birliğini de oluşturmuştur. Bu birlikleri işlevsel hale getirmek amacıyla ürün işlemeden çok pazarlık örgütleri olarak etkinliklerini yerine getirmeleri için gerekli düzenlemeler yapılmalıdır.
✮ Türkiye'de 453 bin ortağı olan, 294 birim ve 14 Tarım Satış Kooperatif Birliği vardır. Bu birliklerin tarihi bir geçmişi olup, kendi bölgelerine göre ürün grubunda ihtisaslaşmış örgütlenmelerdir. Yeniden yapılanma düzenlemeleriyle bu köklü örgütler kendi başlarına bırakılmışlardır. Devlet destek olacağı yerde bunlara rakip olmuştur. En güzel örnek Fiskobirlik'tir. Yapılacak işlem, yeni bölgeler, ürünler saptamak yerine bu mevcut kurumları desteklemektir. Tam işte burada projenin dayandırılmaya çalışıldığı "yalın sistem" bu birliklerde uygulanabilir. Birliklerde yeni markalar yaratılırken, mevcut markaların dünyada daha yaygın hale gelmesi için her türlü destek sağlanabilir. Toptancı hallerle birlikte bu kooperatiflerin ilgili bakanlığı da Tarım ve Orman Bakanlığı olmalıdır.
✮ Tarımsal Kalkınma Kooperatifleri başta olmak üzere, yaklaşık 2,5 milyon üyesi olan 8 merkez birliği 187 birlik altında örgütlenmiş 11 bin tarımsal üretim ve işleme ilgili kooperatif örgüt bulunmaktadır. Bunların arasında işbirliğinin güçlendirilmesi, bu örgütlerin teknik ve finansal yönden desteklenmesi gerekmektedir. Örneğin 67 bin üyesi olan Çay Üreticileri Merkez Birliği ile ÇAY-KUR arasında organik bağ kurmak ne kadar yararlı olur. Benzer şekilde TÜRK-ŞEKER neden PANKOBİRLİK'in olmasın?​
✮ Sürekli tartışma konusu yapılan rneğin 67 bin üyesi olan Çay Üreticileri Merkez Birliği ile ÇAY-KUR arasında organik bağ kurmak ne kadar yararlı olur. Benzer şekilde TÜRK-ŞEKER neden PANKOBİRLİK'in olmasın? ürün pazarlamasında önemli bir yere sahiptir. Bu yapılarda fiziki olarak güçlendirme yanında fazla bir değişime gerek yoktur. Ancak, komisyonculuk sistemi kaldırılması ve bu kişilerin tüccar olmasında yarar vardır. Ayrıca hale kayıt zorunluluğu, kaynak veya varış hali ile sınırlanıp teke indirilmelidir.
✮ Büyükşehir belediyelerinin yerel tarımı destekleme etkinlikleri başarılı örnekler olarak önümüzde durmaktadır (İzmir, Aydın, Eskişehir vb. örnekler).
✮ Burada kimi önerilerin bir özeti yapılmaya çalışılmıştır. Her biri sayfalara sığmaz. Akılcılıktan ayrılmayalım. Bizden hatırlatması!