Türk Devletleri’nin çelişkisi: ‘Zirvelerin gücü-ortaklaşabilen ticaretin zayıflığı’

Avrupa ile Çin arasında düz bir kıta koridoru oluşturan Asyalı Türk devletlerinin birbirleri ile ilişkileri, son 34 yıldır, ekonomik entegrasyon hedefine ulaşmayı amaçlayan; siyasi, ekonomik ve kültürel işbirliğini artırmaya yöneltilmiş bir modele dayanmaktadır. Türk devletlerinin birlikte güç kazanma iradesi, 1996’da sekretaryasını oluşturmuş; 2001’de alt kurumlarını kurmaya başlamış; 2009’da kendini Konsey’e dönüştürmüş; nihayet bu evrim süreci, 2021’de Türk Devletleri Teşkilatı adında iddialı bir yapı hâline gelmiştir. Bu devletlerden Türkiye, Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan ve Özbekistan Türk Devletleri Teşkilatı’nın tam üyesi iken; uluslararası tarafsız roldeki Türkmenistan, bu teşkilatın gözlemci üyesidir.

Asyalı Türk devletlerinin 34 yıldır -yoğun şekilde- devam edegelen “hadi, her alanda, birlik ve dayanışma içinde olalım” sürecinin başarısını, “dışalım” alanı üzerinden değerlendirmeye çalışalım… Öncelikle, Asya’nın en batısındaki 85,5 milyon nüfuslu Türkiye ile onun doğusunda yan yana sınırdaş durumdaki, toplamda yaklaşık 80 milyon nüfusu bulunan 5 Türk devleti, acaba dışalım gereksinimlerinin ne kadarını birbirinden karşılıyor? Bu sorunun cevabını 34 yıl öncesinden hareketle bulmak zor olur, ama 2013-2023 dönemini masaya yatırmak mümkündür. Birlikte bakalım…

TÜRKİYE’NİN KIRGIZİSTAN’DAN DIŞALIMI ÇOK ZAYIF

Türkiye’nin Çin ile arasındaki coğrafyada kalan 5 Türk devletinden yaptığı toplam dışalım, 2013’te 4,1 milyar dolar iken; bu rakam, 2023’te, 8 milyar dolara yükselmiştir. Türkiye’nin 2013’te 260,8 milyar dolar olan toplam dışalımının 2023’te 361,8 milyar dolara çıkmış olduğunu hesaba katacak olursak; Türkiye’nin diğer Türk devletlerinden yaptığı dışalımın tüm dışalımdaki payının yüzde 1,6’dan yüzde 2,2’ye yükselmiş olduğu görülür. Grafik, olumlu görünse de güçlü bir ekonomisi olan Türkiye’nin, kardeş ekonomilere daha fazla dışalım katkısı sunma konusunda, beklentinin altında kaldığı da açıktır. Özellikle, ekonomisi fevkalâde zayıf olan Kırgızistan’dan ithalatımızın, toplam dışalımın yüzde 0,07’si düzeyinde, yani “yokluk seviyesinde” kalmış olması, dikkat çekmektedir.

KAZAKİSTAN’IN AZERBAYCAN’DAN DIŞALIMI ÇOK ZAYIF

Türk devletleri arasında, Türkiye’den sonraki en büyük ekonomi olan Kazakistan ile devam edelim… Kazakistan’ın Türk devletlerinden 2013’te yaptığı yaklaşık 2,5 milyar dolarlık dışalım, 2023’te 4 milyar dolara çıkmıştır. Kazakistan’ın toplam dışalımında Türk devletlerinin payı 2013’te yüzde 5,2 iken, bu oran 2023’te yüzde 6,6’a yükselmiştir. Bu göreceli artışa rağmen, Kazakistan’ın Azerbaycan’dan dışalımının toplam dışalımındaki payının yüzde 0,1 düzeyinde, yani “yokluk” derecesinde seyretmesi; Kazakistan’ın “Azerbaycan’dan yapılan dışalımı kısıtlamış olabileceği” izlenimini vermektedir.

ÖZBEKİSTAN’IN AZERBAYCAN’DAN DIŞALIMI ÇOK ZAYIF

2017 öncesine ait dış ticaret değerleri mevcut olmadığından Özbekistan’ın 2017-2023 dönemi incelenmiştir… Özbekistan’ın 2017’de diğer Türk devletlerinden yaptığı dışalım 1,75 milyar dolar iken, bu rakam, 2023’te 6,1 milyar dolara yükselmiştir. Aynı dönemde, toplam yıllık dışalımını 12 milyar dolardan 36,7 milyar dolara tırmandıran Özbekistan’ın yıllık ithalatında Türk devletlerinin payı da 2017’den 2023’e değin, yüzde 14,5’ten yüzde 16,6’ya yükselmiştir. Fakat, Özbekistan’ın yaptığı dışalım toplamından Azerbaycan’ın yüzde 0,3’ün altında kalan oranlarda pay bulabilmesi, Özbekistan’ın Azerbaycan kaynaklı dışalımını sınırlı tuttuğunu göstermektedir.

TÜRKMENİSTAN’IN KIRGIZİSTAN’DAN DIŞALIMI ÇOK ZAYIF

Türkmenistan, 2013’ten 2023’e değin, toplam dışalımını yüzde 42’lik bir düşüşle 5,25 milyar dolara geriletmeyi başarmıştır. 2013’ten 2023’e Türkmenistan’ın diğer Türk devletlerinden yaptığı dışalım, 2,3 milyar dolardan 1,6 milyar dolara gerilemiş olsa da aslında bu rakamlar, Türkmenistan’ın toplam dışalımında Türk devletlerinin payının yüzde 25,5’ten yüzde 31,5’e yükseldiğini gösterir. Türkmenistan’ın yaptığı dışalım toplamında, Kırgızistan’ın payı, yüzde 0,1 gibi “yokluk” düzeyinde seyretmektedir.

AZERBAYCAN’IN KIRGIZİSTAN’DAN DIŞALIMI ÇOK ZAYIF

Azerbaycan’ın 2013’te 10,7 milyar dolar olan toplam dışalımı, 2023’te 17,3 milyar dolara yükselmiştir. Azerbaycan’ın diğer Türk devletlerinden 2013’te yaptığı toplam 1,85 milyar dolarlık dışalımın toplamdaki payı yüzde 17,2’dir. 2023’te Azerbaycan’ın diğer Türk devletlerinden yaptığı dışalımını 3,33 milyar dolara artırması, bu oranı yüzde 19,3’e çıkarmıştır. Diğer taraftan, Azerbaycan’ın Kırgızistan’dan yaptığı dışalım oranının yüzde 0,02-0,03 gibi “yokluk” düzeyinde seyretmesi, önemli bir sorundur.

KIRGIZİSTAN’IN TÜRKMENİSTAN VE AZERBAYCAN’DAN DIŞALIMI ÇOK ZAYIF

Kırgızistan’ın 2013’te 6 milyar dolar olan toplam dışalımı, 2023’te 12,3 milyar dolara tırmanırken; Kırgızistan’ın dışsatım rakamlarından diğer beş Türk devletine ait kısım, 2013’te sadece 870 milyon dolar ve 2023’te ise 1,7 milyar dolar olmuştur. Yani, Kırgızistan, toplam dışalımının 2013’te yüzde 14,5’i; 2023’te de yüzde 13,9’u için diğer Türk devletlerini tercih etmiştir. Kırgızistan’ın toplam dışalımında; Türkmenistan’ın yüzde 0,03-0,1 arasında ve Azerbaycan’ın da yüzde 0,04-0,2 arasında, yani, “yokluk” derecesinde yer aldığına dikkat çekmek gerekir.

ORTAK TİCARİ İLİŞKİLERDE ZAYIF ALAN BIRAKILMAMALI

Türkiye, Kazakistan, Özbekistan, Türkmenistan, Azerbaycan ve Kırgızistan; 2023 yılında yaptıkları toplam 494,5 milyar dolarlık dışalımın 25 milyar dolarlık kısmını, yani yüzde 5’ini birbirlerinden yapmışlardır. Bu oran, 2013’te yüzde 3,8 olduğuna göre, dış ticareti ortaklaştırma yolunda gerçekleşen ilerleme, epeyce zayıf kalmışa benziyor. Türk Devletleri Teşkilatı’nın meyvelerini verebilmesi, ticari ilişkilerin gelişmesine bağlıdır. Bunun için de öncelikle dışalımdaki gedikler kapatılmalıdır. Yani;

- Türkiye, Türkmenistan ve Azerbaycan’ın Kırgızistan’dan,

- Kazakistan, Özbekistan ve Kırgızistan’ın Azerbaycan’dan,

- Kırgızistan’ın Türkmenistan’dan dışalım yapmama inadını kıracak bir formülün öncelikli olarak bulunması gerekir.

Dışalımda gediklerin kapatılması meselesinin dengeli ve kısa vadeli bir formülle çözülmesi sonrasında ise, Türk devletlerinin 10 yılda yalnızca yüzde 1,2’lik artış gösterebilen dış ticarette ortaklaşma hızına ivme kazandıracak “zorunlu ve kademeli dışalım” kotaları üzerinde çalışmalara gecikmeden başlamak gerekir…